De Triomboog in de Santa Maria Maggiore
Het Kerstverhaal voor het eerst uitgebeeld
Ereboog voor Titus
Een van de belangrijkste monumenten in Rome is de triomfboog in de Santa Maria Maggiore. ”Een triomfboog in een kerk?”, zult u misschien denken! Ja, inderdaad. Triomfbogen vinden we in Rome niet alleen op straat, maar ook in kerken. Toen de christenen hun eerste eigen kerken vol trots mochten gaan bouwen, bouwden ze daar waar de apsis begint boven het altaar een gigantische boog. Deze bogen zijn het christelijk antwoord op de monumenten die veldheren, generaals en keizers moesten eren voor hun schurkendaden. Zo is een van de oudste triomfbogen op het Forum Romanum de ereboog voor Titus. Hij was de generaal die uiteindelijk in het jaar 70 Jeruzalem kon veroveren. In 72 – twee jaar later – kwam hij met zijn 12.000 gevangen genomen burgers van de stad, de laatsten die het beleg overleefd hadden – in Rome aan. Hij kreeg een eretocht over de ‘Via Sacra’, de heilige weg die over het Forum naar het Capitool loopt. De uitgeputte mensen werden bespot. Ze moesten een offer brengen aan Jupiter Stator (De god, die de vrede gebracht had). En al hun geld en goederen en alle schatten van de tempel van Jeruzalem, moesten ze in de ‘Templum Pacis’, de tempel van de vrede, achterlaten. Titus kreeg toen zijn triomfboog. En op die boog staat afgebeeld hoe de joodse mensen vernederd worden. We zien de zevenarmige kandelaar, de tempelborden en de heilige bazuinen Rome binnen gevoerd worden.
Keizer was goddelijk
De keizers werden vanaf Caesar en vooral Augustus goddelijk genoemd, heerser van de wereld, lichtbrenger en vredevorst. De triomfbogen moesten hen eren voor hun daden. Op de triomfboog in de kerken wordt niet de keizer geëerd. Hier vinden we geen verheerlijking van schurkendaden en geen glorie voor het Romeinse Wereldrijk. Op deze triomfbogen zien we afgebeeld wie voor de christenen het échte Licht van de wereld was, de échte Vorst van de échte Vrede was. Hier wordt het Koninkrijk van God verheerlijkt. We zien dit alles afgebeeld in de schitterendste mozaïeken
Triomfboorg Santa Maria Maggiore
Onbekende kustenaars, gewone gelovigen laten zien waarin ze geloven, waarop ze hopen. Van de grote theologen en van geschiedschrijvers uit die eerste eeuwen kennen we de theologische discussies. Maar in de kunst delen anonieme gelovigen hun overtuiging met ons. We hoeven alleen maar goed te kijken, onze gedachten te laten gaan, ons te laten ontroeren. En zo wil ik met u kijken naar de triomfboog in de Santa Maria Maggiore. Deze basiliek is de oudste van de vier hoofdbasilieken van de stad. Hij is gebouwd rond het jaar 435, vlak na het concilie van Efese. Uit die jaren stamt ook de triomfboog. En daarmee zien we een van de oudste christelijke mozaïeken. Op het concilie werd er zwaar gediscussieerd over de vraag of Jezus wel echt God was en of God dus wel echt mens geworden was: discussies die nu nog voor vele theologen en gelovigen moeilijk te volgen zijn. In het mozaïek zien we hoe voor de gewone mensen dit vraagstuk heel actueel was. God deelt het lijden van de mensen. Hun lijden is Zijn lijden. In al die jaren van vervolging was dat de houvast om door te gaan met leven. Hier lag de bron van hun hoop en van die levensinstelling waarin humaniteit de belangrijkste levenswaarde was. Toen in 313 de kerk vrij kwam en later zelfs de staatsgodsdienst werd, was dit geloof niet meer zo nodig. Belangrijke theologen gingen twijfelen: “Hoe kan dat nu, dat God mens wordt? Dan zou Maria moeder van God geweest zijn? Een god kan toch geen moeder hebben?” En zo werd de hamvraag op het concilie: “ Is Maria de moeder van God? Of niet?” Toen uiteindelijk de bisschoppen besloten dat het geloof in de menswording van God wezenlijk is voor het christendom, werd er een prachtige kerk tere ere van dit dogma gebouwd. En natuurlijk werd die kerk toegewijd aan Maria. In de kerk werd – in de loop der tijden - een schilderij opgehangen dat door Lucas geschilderd zou zijn: Maria met het kind op haar arm. En fier staat erbij geschreven: ”Moeder Gods”. Ook werden er in de kerk delen van de kerststal neergelegd. Onder het altaar in een zilveren schrijn liggen planken van de kribbe. Elders ligt er stro bewaard.
Het Kerstverhaal
Maar boven het altaar kwam een grootse triomfboog waarin het kerstverhaal centraal staat. Het is de eerste keer dat he kerstverhaal zo uitgebreid wordt afgebeeld. Laten we naar het mozaïek gaan kijken. Het is als een stripverhaal. Links bovenaan zien we hoe de engel Maria bericht dat ze moeder zal worden. Maria troont op een zetel. Dat is bijzonder, want eigenlijk mogen alleen vorsten zitten. Ze is als keizerin gekleed. En ze bereidt purper wolspinsel. Dat is de kleur die koningen in hun gewaad dragen. En het is de kleur van de tempel. Zo vorstelijk als ze eruit ziet draagt zij toch géén aureool. De engelen achter haar dragen wel zo’n stralenkrans. Nu moeten we weten dat tot ongeveer 450 na Christus de aureool geen teken is van heilige voortreffelijkheid, maar het teken is van goddelijke en koninklijke macht. De engelen mogen zo’n aureool hier dragen omdat ze hier staan namens De Koning van Hemel en Aarde. Zie hoe Gabriël zelfs een gouden aureool draagt! Ook de kleding van de engelen verraden dat zij de hoge dienaren zijn van het hemels hof. Zij dragen de gewaden van senatoren en andere hoogwaardigheidsbekleders in het romeinse rijk: een tunica met de twee clavi (verticale erestroken) en een doek over de linker schouder gedrapeerd. In deze gewaden herkennen we de dalmatiek en de schuine stola van de diakens in de katholieke kerk. (*) Boven Maria zweeft de duif, de H.Geest. En Jozef wijst met zijn vinger omhoog: het kind is niet van mij maar komt uit de hemel. De twee gebouwtjes verwijzen volgens sommigen naar de maagdelijkheid van Maria: de gesloten en de open moederschoot. Anderen zien er de tempel in, waarvan het voorhangsel gesloten was en nu – met de komst van Christus – geopend is. Pater T.Brouwer o.p. – verbonden aan de basiliek – vertelt hoe dit de huisjes zijn van Jozef en Maria. Het laatste huisje is gesloten. Hier is een geheim aan de hand.
Wat mogen we overwegen bij dit tafereel? Hier zien we hoe de eerste gelovigen het kerstverhaal lezen. Lucas schrijft: “In die dagen kwam er een besluit van keizer Augustus, dat er een volkstelling gehouden moest worden in heel het rijk (Lc2,1).” In de dagen dat een mens wil weten hoe machtig of hij is en hoe veel geld hem dat oplevert…. een mens, die zich tot god liet verklaren, licht van de wereld, vorst van de vrede, dan is dat voor het hemels hof genoeg…. Op dat moment verklaart God zich tot mens…een mens die zal tonen wie de Heer is van Hemel en Aarde, de waarachtige Vorst van de Vrede en het echte Licht van de Wereld. Als zo’n angelos met zijn evangelion het huis van Maria binnenkomt, weten Maria en Jozef – en met hen al die mensen van wie God zo houdt – dat er een nieuwe tijd is aangebroken, een tijd waarin alles anders zal worden. Maria zal het uitzingen in haar magnificat: “ Hij ziet de kleine mens, die ik ben…en groot mag ik worden. Heersers ontneemt hij hun troon en Hij verheft de geringen. De hongerigen overlaadt Hij met gaven en rijken zendt Hij heen met lege handen….”(Lc1, 46 ev. ) En boven de kribbe zal het hemels hof het straks uitzingen als een echt ev-angelion: ”Eer aan de God die in de hoge is. Vrede voor de mensen op aarde, voor al die mensen die Hem zo lief zijn !”(Lc2,14)
Opdrachten in de Tempel / Herodes
Na de boodschap aan Maria, opgeschreven door Lucas, lijken de makers van het mozaïek vooral het Mattheüs evangelie te volgen. We zullen geen herders en schaapjes tegenkomen. De twee maal zes schapen bij de afbeeldingen van Jeruzalem en Bethlehem – helemaal onder aan de boog horen niet bij het verhaal van kerstmis. Hier gaat het om een ander thema. Ook zien we geen kribbe of stal en al helemaal geen os en ezel. Deze beesten zijn later in de geschiedenis aan het kerstverhaal toegevoegd. Later heeft de kerk wel een kapel met de geboortegrot gekregen. En de kerk zelf kreeg de bijnaam “Bethlehem”. Wat verder opmerkelijk is, is dat de volgorde van de taferelen voor ons niet logisch is. We moeten kris kras door de boog gaan om het verhaal te volgen. Rechts boven aan wordt de opdracht in de tempel afgebeeld. We zien Jozef, Maria en Jezus . Daarnaast staan Simeon en Anna en de Hogepriester. De tempel, waar men geen voorstelling meer van had, wordt afgebeeld als een romeinse tempel, zelfs de stadsgodin is er op te zien. Bij de tempelpoort staan de twee offerduifjes. Vervolgens zien we daarnaast het verhaal van hoe een engel aan Jozef in zijn slaap verschijnt. Jozef wordt hier gewaarschuwd wordt voor wat koning Herodes van plan is te doen. De engel roept hem op te vluchten naar Egypte(Mt2,13).
Drie Wijzen
Als we het kerstverhaal volgen zouden we nu moeten gaan kijken naar het derde tafereel rechts van boven. Hier zien we hoe de drie wijzen bij Herodes zijn aangekomen. Ze vragen hem de weg naar de nieuw geboren koning. We zien ze staan, wat verlegen. Ze dragen geen baard. Op hun hoofd herkennen we de frygische muts. Het is de muts van het oosten. Ook dragen ze een broek. Muts en broek was de typische kleding voor mensen uit vreemde streken. Schriftgeleerden hebben de bijbelrol open en wijzen naar Bethlehem. Wat vooral interessant is, is de afbeelding van Herodes. Hij is vorst en zetelt dus op een troon. Maar kijk naar zijn hoofd: hij draagt een aureool! Bij de engelen boven hebben we al opgemerkt dat dat niet een teken van heilige voortreffelijkheid is. Het is een teken dat hier iemand zit die de pretentie van koninklijke en goddelijke macht heeft. Zoals de engelen als gezanten van de God van Israël een aureool droegen, zo mag Herodes als vazal van de romeinse keizer dit teken dragen. Opdat we ons niet vergissen in deze schijngod, zo lijkt het, heeft men zijn naam voluit boven zijn hoofd vermeld.
Dan komen uiteindelijk de magiërs aan bij Christus. We zien het op het tafereel aan de linkerkant van de boog, recht onder de boodschap van de engel. We zien geen kindje in een kribbe. Ook Jezus troont net als Herodes op een zetel. En Hij draagt natuurlijk weer de aureool. Jezus wordt geflankeerd door zijn moeder, weer als keizerin gekleed. En aan de andere kant zit er een vrouw in het zwart gekleed.Sommigen beweren dat zij het Oude Testament verbeeld. Anderen zien in haar de Sibille die in de tempel op het Capitool aan Augustus verscheen en hem een zoon voorspelde die een vredevorst zou zijn. Achter Jezus staat de hofhouding van de hemel. Zo majesteitelijk tronend wordt zichtbaar dat ook Christus, koning is en God. Zo dient Hij de mensheid. Dit dienen van de mensheid als koning noemt men de ‘diaconia Christi’. Jezus ziet het als een opdracht van Zijn Vader in de hemel. (Joh 6,38 ev)
Egypte
We weten hoe het verhaal verder gaat. De wijzen gaan via een andere weg naar huis terug en Jozef en Maria vluchten met hun kind naar Egypte. De waarschuwing door de engel aan Jozef is dus rechts bovenaan afgebeld. Daaronder zien we de legende van wat er in Egypte gebeurd zou zijn. De gouverneur van de Egyptische stad Sotine herkent in Jezus God. Hij ontvangt Hem met koninklijke eer. Christus, wederom gekleed als minister, wordt omringd door Zijn hofhouding, de angeloi. En Maria en Jozef staan achter hem.
En dan volgt het gruwelijke slot. Links onder de aanbidding van de wijzen zien we Herodes weer tronen, wederom met aureool. De moeders dragen hun kindje op de arm. Herodes laat ze doden. Maar laten we goed kijken. Zie het eerste kindje dat vorstelijk troont op de arm van de willekeurige vrouw die Hem draagt. Hier herkennen we het kind dat vlak hier boven nog koninklijk de drie wijzen ontvangt. Hij draagt de kleding van Zijn dienaarschap en Hij draagt een aureool. Het eerste kindje dat gedood wordt is Jezus. En zie hoe Hij zijn armen uitsteekt… uitnodigend… ”Kom maar”!
Hier kunnen we slechts overwegen, onze gedachten en ons hart laten gaan. “Alles wat je de minsten der Mijnen gedaan hebt, heb je Mij gedaan”, zal Hij vlak voor zijn dood zeggen (Mt25, 31 ev.). Christus wil als een echte dienaar van de mensen koning zijn. En in Hem wordt zichtbaar wie de echte God van deze wereld is. Hij is een God die zich geheel en al vereenzelvigt met de mensenkinderen die Hij één voor één, als Zijn eigen kind, zelf geschapen heeft, ieder wonderlijk geboetseerd in de schoot van moeder (ps 139, 13-14). Alles wat een mensenkind wordt aangedaan, wordt Hem aangedaan. In de ogen van de ander kijkt de Eeuwige ons aan, zegt de Joodse filosoof Levinas. Ogen die bang zijn, ogen die hopen, ogen die pijn hebben, ze roepen ons op te handelen, te troosten, lief te hebben, rechtvaardig te zijn. En met die ogen van de ander kijkt ook de Allerhoogste mee naar wat wij doen, hoe ons antwoord is. Later - in de middeleeuwen - zal in talloze legenden en in veel kunstwerken dit thema terugkeren. Denk maar aan de legende van sint Maarten, van sint Elisabeth van Thüringen en de legende van sint Christoffel. Of kijk nog eens naar de ‘Werken van barmhartigheid’ van de Meester van Alkmaar.
Zo zien wij op deze boog twee koninkrijken. Het koninkrijk van de keizer, die zich god waande. Maar hij was wel een god die de kinderen van zijn rijk vermoordde om zijn eigen macht te kunnen handhaven en te vergroten. En we zien het koninkrijk van de God van Israël. In dat rijk mag het slachtoffertje van Bethlehem regeren. Stralend zit Hij op Zijn troon en ontvangt Hij de wijzen van deze wereld. Met het kind van Bethlehem staan in dat Rijk Gods alle slachtoffers van grootheidswaan en geldzucht centraal. Om hen is alles begonnen. Zij mogen heersen!
Het is ook een Diakonie-verhaal
Door alle eeuwen heen, tot op de dag van vandaag is dat de keuze waar christenen voor staan. Zoveel schurken slaan als koning, president of generaal nog steeds toe. Dagelijks zien we de doden in de puinhopen van gebombardeerde huizen en we zien de drommen vluchtelingen. Met hen sterft God. Hun kruis zal Zijn kruis zijn. Christus sterft iedere dag duizenden malen. Als de duivel Jezus bij het begin van zijn zending in de woestijn probeert te bekoren tot een wereldheerser met geld en eer en macht, dan zal Jezus hem radicaal wegsturen (Lc4,1 ev) . En er staat geschreven dat daarna engelen kwamen om Hem te dienen. Letterlijk in het grieks: “Er kwamen angeloi om voor Hem diaken te zijn” (Mc1,13). Jezus krijgt als Heer en Koning zijn eigen hofhouding. Aan het hemels hof zijn dat de engelen. Hier op aarde zullen de apostelen zijn “diaconia” - zijn dienstwerk als Koning van de mens die lijdt - moeten voortzetten. De apostelen, de kerk, met al haar functionarissen en met al haar gelovigen – wij - zullen moeten getuigen van een God die kleine mensen ziet. Die de verwaanden van hun troon stoot. En die de rijken met lege handen wegzendt om hen die hongeren alles te kunnen geven om te leven (Lc,46 ev). De verkondigers en managers van deze diaconia mogen de diakens zijn.
(*)Hier moet wat meer over verteld worden. Het laat meteen al een beetje zien wat diaconie in die eerste eeuwen betekende. En vanuit die betekenis kunnen we ook de positie van de diaken in de kerk vanouds herkennen. Een engel of ter wel een ‘angelos’ was niet alleen een functionaris aan het hemels hof. Het was ook een belangrijke functie aan het hof van de keizer. Het waren hofdienaren, herauten, gezanten. In het latijn werden zij ‘nuntius’ genoemd, ambassadeur dus. Een van de belangrijkste taken was om als de keizer dood was en als er een nieuwe keizer aangetreden was de wereld in te trekken om het ‘blijde bericht’ te verkondigen, dat er een nieuwe tijd aanbrak met ongetwijfeld betere kansen op voorspoed en vrede. Zo’n ‘blijde bericht’ werd een ‘ev-angelion’ genoemd. Een angelos of nuntius was dus een dienaar aan het hof. Zo’n ‘dienaar’ is in het latijn ‘minister’ en in het grieks ‘diakonos’. Een diaken is dus een minister van het kerkelijk gezag, concreet nu dienaar van de bisschop. En zijn taak is vooral ambassadeur zijn, verkondiger van de boodschap dat er met de komst van Christus een nieuwe tijd is aan gebroken…het Koninkrijk Gods. Dat is zijn ev-angelion! Een evangelie dat hij niet alleen met woorden verkondigd in de liturgie, maar ook laat zien in het concrete handelen. Als de diaken na de kerkdienst de mensen wegzendt met het ‘Ite missa est’, zendt hij hen niet naar huis, zoals wel abusievelijk vertaald wordt, maar zendt hij hen de wereld in om lammen te laten lopen, blinden te laten zien, doven te laten horen. Heel concreet gingen onder leiding van de diakens de eerste christenen voor de armen voedselbanken bouwen op de markten van de stad. Deze voedselbanken zijn nu nog terug te vinden. Ze worden diaconia’s genoemd. Zo zijn diakens zelfs ambassadeurs in management! De eerste opzet van het diaconaal handelen is dus getuigen dat deze wereld anders moet, dat God het anders wil. Deze wereld moet weer Zijn wereld worden zoals Hij hem bedoeld had vanaf de eerste dag van de schepping. Diaconie is dus niet zélf proberen deze wereld te máken, zelf het paradijs te herstellen. Diaconie is ervan getuigen, in woord en daad dat God dit zal doen. Het is hoogmoed om te denken dat wij dat zouden kunnen. Als dat onze intentie zou zijn, zouden we al spoedig in hopeloosheid ermee stoppen. Sterker nog… juist daar waar iets hopeloos lijkt moeten wij doorgaan met getuigen dat God bestaat en dat het kruis niet het einde is. De nederlandse katholieke pater die met zijn fiets door de geterroriseerde en gebombardeerde stad Homs in Syrië fietste om iedereen moed in te inspreken, wist dat zijn missie hopeloos was, dat hij gedood zou worden. Maar de getuigenis van zijn hoop en geloof leeft en is voor velen nog steeds een signaal dat deze wereld anders zal worden, dat God bestaat en dat Hij de Heer is van hemel en aarde. Zie de studies van onder meer prof. dr.B.J.Koet, prof. dr. W.Ditewig, dr. J.N.Collins Zie ook Rob Mascini, helden, heiligen en pioniers, diaconie in de kerken, adveniat, Baarn , 2013.
Zo kunt u snel terug naar:
Volg mij via
Bekijk hier uw Rome-gids op video!